دنباله‌دارها

تصویر دنباله‌دار هالی که ۸ مارس ۱۹۸۶ توسط ویلیام لیلر گرفته‌شده است. (NASA/NSSDC)
تصویر دنباله‌دار هیل-پاپ که توسط تلسکوپ فضایی هابل گرفته‌شده است. (NASA/JPL)
تصویر دنباله‌دار نیت که توسط تلسکوپ کیت پیت گرفته‌شده است. (NASA, NOAO, NSF, T.Rector, Z.Levay and L.Frattare)

توپ‌های برفی کثیف

در سفرمان به منظومه شمسی اگر خوش شناس باشیم با آنچه به نظر می‌رسد توپ‌های غول‌پیکر یخی هستند روبرو می‌شویم که نام آن‌ها دنباله‌دار است. برخی از ستاره شناسان به آن‌ها توپ‌های برفی کثیف یا توپ‌های گلی یخی می‌گویند زیرا آن‌ها عمدتاً از یخ و قطعات سنگ ساخته‌شده‌اند. یخ آن‌ها می‌تواند متشکل از یخ آب و گازهای منجمد باشد. اگرچه اکثر اجرام کوچک منظومه شمسی در اکتشافات اخیر شناسایی‌شده‌اند اما دنباله‌دارها را از دوران باستان می‌شناخته‌اند زیرا دنباله‌دارها تنها اجرام کوچکی در منظومه شمسی هستند که با چشمان غیرمسلح می‌توان آن‌ها را دید. چینی‌ها مشاهده دنباله‌دارهایی را ۲۶۰ سال پیش از میلاد مسیح ثبت کرده‌اند. دنباله‌دارهایی که در مداری به دور خورشید گردش می‌کنند چشم‌اندازی مهیج را به وجود می‌آورند.

تصویر نزدیک از دنباله‌دار ویلد ۲ که توسط فضاپیمای استارداست گرفته‌شده است. (NASA/JPL-Caltech)
تصویر فواره گاز از هسته دنباله‌دار هالی که توسط فضاپیمای جیوتو از آژانس فضایی اروپا گرفته‌شده است. (NASA/NSSDC)
نمایی از دنباله‌دار تمپل ۱ که توسط کاوشگر دیپ ایمپکت ناسا گرفته‌شده است. (NASA/JPL-Caltach/UMD)

دم دنباله‌دار

دنباله‌دارها قابل‌دیدن نیستند تا زمانی که به خورشید نزدیک شوند. هنگامی‌که آن‌ها شروع به گرم شدن می‌کنند یک تغییر شکل شگفت‌انگیزی برجای می‌گذارند. گردوغبار و گازهایی که درون دنباله‌دار منجمد شده‌اند شروع به منبسط شدن کرده و در سرعت‌های انفجاری به بیرون پاشیده می‌شوند. قسمت جامد دنباله‌دار هسته و پوشش گردوغبار و گاز اطراف آن کما (گیسو – coma) نامیده می‌شود. بادهای خورشیدی باعث می‌شود که مواد کما به‌صورت دم در پشت دنباله‌دار برای بیش از یک‌میلیون مایل ادامه یابد. هنگامی‌که نور خورشید بر این مواد می‌تابد آن‌ها شروع به درخشش می‌کنند و دم معروف دنباله‌دار را شکل می‌دهند. اگر شرایط جوی مناسب باشد دنباله‌دارها و دم‌هایشان را می‌توان به‌طور کاملاً روشن از زمین دید. برخی از دنباله‌دارها ممکن است تا تعداد سه عدد دم جداگانه داشته باشند، یکی به‌طور عمده از گاز هیدروژن تشکیل‌شده و با چشم قابل‌دیدن است، دم دیگر از گردوغبار و به رنگ سفید درخشان می‌تابد، درحالی‌که دم سوم پلاسمایی معمولاً نازک و به رنگ آبی می‌درخشد. هنگامی‌که زمین از میان دنباله‌های گردوغبار به‌جامانده از دنباله‌دارها عبور می‌کند ذرات وارد جو زمین می‌شوند و بارش‌های شهابی را به وجود می‌آورند. برخی از دنباله‌دارها در مداری قرار می‌گیرند که در فواصل زمانی معین به دور خورشید می‌چرخند و به آن‌ها دنباله‌دارهای دوره‌ای می‌گویند. دنباله‌دارهای دوره‌ای هر زمان که به خورشید نزدیک می‌شوند مواد بسیاری را از دست می‌دهند و سرانجام پس‌ازاینکه تمام این مواد از بین رفت از فعالیت متوقف‌شده و در منظومه شمسی به‌صورت توپی تاریک از سنگ و گردوغبار سرگردان می‌شوند. دنباله‌دار هالی احتمالاً معروف‌ترین مثال از دنباله‌دارهای دوره‌ای است. هالی هر ۷۶ سال یک‌بار ظاهر می‌شود.

تصویری از دنباله‌دار شومیکرلوی ۹ کمی قبل از برخورد با سیاره مشتری، این تصویر توسط تلسکوپ فضایی هابل گرفته‌شده است. (NASA/JPL)

مهمان‌هایی از دوردست‌ها

ظهور ناگهانی این اجرام اسرارآمیز در دوران باستان اغلب یک نشانه بد و هشداری برای وقوع یک فاجعه بوده است. ما می‌دانیم که بیشتر دنباله‌دارها از یک‌لایه متراکم در گوشه منظومه شمسی پدیدار می‌شوند. ستاره شناسان این لایه متراکم را ابر اورات می‌نامند. آن‌ها بر این باورند که گرانش حاصل از عبور گاه‌به‌گاه ستاره‌ها یا دیگر اجرام می‌تواند برخی از دنباله‌دارها را به بیرون از ابر اورات بزند و آن‌ها را به سفری در منظومه شمسی بفرستد. دنباله‌دارها می‌توانند به زمین برخورد کنند. در ژوئن سال ۱۹۰۸ میلادی چیزی در اتمسفر بالای شهر تونگوسکا در سیبری منفجر شد. انفجار نیرویی برابر با ۱۰۰۰ بمب هیروشیما داشت و درختان صدها مایل را نابود کرد. عدم وجود اثری از قطعات شهاب‌سنگ برخی از دانشمندان را به این فکر انداخت که ممکن است دلیل انفجار دنباله‌دار کوچکی بوده که در اثر برخورد با اتمسفر منفجرشده است. همچنین ممکن است برخورد یک دنباله‌دار دلیل انقراض دایناسورها بوده باشد. بسیاری از ستاره شناسان اعتقاددارند ممکن است دنباله‌دارهایی که در دوران باستان با زمین برخورد کرده‌اند بیشتر آب سیاره ما را آورده باشند. اگرچه امکان دارد در آینده زمین بتواند دوباره مورد اصابت یک دنباله‌دار بزرگ قرار گیرد، در حال حاضر دنباله‌دارها اجرامی شگفت‌انگیز هستند که در آسمان شب به‌سادگی به راه خود ادامه می‌دهند.

Comets